Көптеген трансгендер адамдар отбасын құру және осы мәртебені құжаттау туралы ойлайды. Алайда, қазақстандық заңнамада өз тұзақтары бар. Нені күту керек, нені есте сақтау керек және неден сақ болу керек? Мәселені шешуге Адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық жөніндегі кеңесші Татьяна Чернобиль көмектесті.

Егер трансгендер адам ауысқанға дейін үйленген болса және некеде балалары болса – ажырасқаннан және ауысқаннан кейін мұндай ата-ананың балаға қатысты заңды көзқарасы бойынша не өзгереді?

- Жалпы, трансгендер ата-ананың баласымен қарым -қатынасы ешқандай қауіп төндірмеуі керек. Алайда, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодекстің 79-бабына сәйкес (2011 ж. 26 желтоқсандағы № 518-IV) «баланың жақын туыстары, баланың қорғау функцияларын жүзеге асыратын ұйымдар немесе прокурор жоғарыда аталған баптың* 1 және 2-тармақтарының негізінде трансгендер ата-ананың ата-ана құқықтарын шектеуі туралы сотқа өтініш бере алады, бұл сотқа «баланың мүдделерін ескере отырып» «ата-ананың еркіне жатпайтын жағдайларға байланысты» немесе «ата-ананың мінез-құлқына байланысты» ата-ана құқықтарын шектеу туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Бұл қандай жағдайлар туралы: өкінішке орай, "ата-аналарға тәуелді емес" жағдайлардың бірі "психикалық ауытқушылық" деп көрсетілген, оный ішінде АХЖ-10 сәйкес "жыныстық сәйкестендірудің ауытқушылығы" қарастырылады. Медициналық куәландыру жөніндегі комиссияның анықтамасында көрсетілетін F64 коды.

Сонымен бірге, 79-баптың 2-тармағына сәйкес баланы ата-анасымен қалдыру баланың өзі үшін қауіпті болған кезде ғана ата-ана құқықтарын шектеуге жол беріледі. Қауіптің болуын немесе болмауын сот белгілеуге тиіс. Осы Кодекстің 80-бабына сәйкес" ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аналар баланың жеке тәрбие беру құқығынан айырылады", бірақ баланы күтіп-бағу жөніндегі міндеттен босатылмайды. Бұндай жағдайда ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аналарға, егер бұл балаға теріс әсер етпесе, баланы көруге рұқсат етіледі**. Осы Кодекстің 80-бабының 4-тармағында "екі ата-ананың да ата-ана құқықтары шектелген жағдайда, бала қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына беріледі"деп бекітілген.

Сондай-ақ, некеде қалған ата-аналар жағдайында: Қазақстанда "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Кодекстің 11-бабына сәйкес бір жыныстағы адамдар арасында неке қиюға жол берілмейді, яғни ата-аналарда неке қию туралы куәлікті ауыстыру мүмкіндігі болмайды, ал осы Кодекстің 47-бабының 2-тармағына сәйкес "баланың бір-бірімен некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) адамдардан шығу тегі ата-анасының неке қию (ерлі-зайыптылық) туралы куәлігімен расталады"., содан кейін транс*ата-ананың балаға заңды қатысуының жалғыз дәлелі ескі неке туралы куәлік болады, онда ата-ананың екеуі де ауысу алдындағы жеке мәліметтерімен (аты, әкесінің аты, тегі) көрсетіледі. Алайда, бұл жағдайда, неке туралы куәлікті сақтаумен бірге, транс*ата – ана өз баласына қатыстылығын дәлелдеген кезде, Заңда белгіленген негіздерде атын, әкесінің атын және тегін өзгертудің құжаттық дәлелдері болуы керек, трансгендерлік ауысу жағдайында бұл "жыныстың өзгеруі".

Транс*ата-ананың "жынысының өзгеруіне байланысты" атын, әкесінің атын және тегін ауыстыру түріндегі акт жазбасына өзгерістер енгізу туралы азаматтық хал актілерін тіркеу жөніндегі мемлекеттік органнан үзінді көшірме осындай дәлел бола алады.

Ауысқаннан кейін транс*адам балаларына заңды түрде кім болады? Мысалы, транс *ер адамды әке деп жаза ма? Транс*әйел екінші ана болып санала ма?

- Заңды түрде айтқанда, ата-аналардың бірінің жынысының өзгеруі баланың азаматтық хал актілері жазбасындағы осы ата-ана туралы мәліметтерді "анадан" "әкеге" немесе керісінше баланың әкесінің атын тиісінше өзгерте отырып өзгертуге әкеп соғуы тиіс. Алайда, қазір азаматтық хал актілеріндегі ата-аналар туралы мәліметтерді өзгерту бала асырап алған кезде немесе әкесі (анасы) анықталған кезде немесе әке болу туралы акт жазбасының күші жойылған кезде ғана мүмкін болады. Яғни, биологиялық транс*ата-ананың баласына заңды қатынасын қандай да бір жолмен өзгерту мүмкіндігі қазір заңмен қарастырылмаған .

"Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді, азаматтық хал актілері жазбаларына өзгерістер енгізуді, қалпына келтіруді, жоюды ұйымдастыру Қағидаларының" (Қазақстан Республикасы Әділет министрінің м.а. 2020 жылғы 28 мамырдағы № 64 бұйрығымен бекітілген) 11-тарауында азаматтық хал актілері жазбаларына өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізу тәртібі сипатталады. Осы тараудың 146-тармағының 9-тармақшасында осындай өзгерістер енгізу үшін негіздердің арасында "ата-анасының тегі мен әкесінің атының өзгеруіне байланысты кәмелетке толмағанның әкесінің аты мен тегінің өзгеруі"көрсетіледі. Яғни, төтенше жағдайларда әкесінің аты өзгеруі мүмкін (мысалы, әкесі өз атын өзгерткен кезде немесе бала асырап алған жағдайда), бірақ анасы туралы ақпарат емес.

Егер транс *ер адам ауысқаннан кейін бала туса – ол балаға кім деп жазылады?

Ондай жағдайда анасы деп жазылады.

Трансгендер адам баланы (өз бетінше немесе серіктесімен бірге) асырап ала ала ма?

- Өкінішті, бірақ өз жеке сәйкестілігін құжатпен растаған трансгендер адамдардың балаларды асырап алуы мүмкін емес. "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" кодексте айтылғандай, "адамның бала асырап ала алмайтын, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуына мүмкін болмайтын аурулары тізбесіне" сәйкес Қазақстанда тыйым салынған****.

Әрине, бұл дискриминациялық ережелер және жаңа АХЖ-11 күшіне енген кезде олар қайта қаралады деп үміттенеді (авт. ескертуі).

Некеге тұрғаннан кейін серіктестің баласын асырап алуға болу ма?

- Транс*ер адам серіктесінің баласына өзін әкесі ретінде танытуға тырысуы мүмкін. Бұл үшін "азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді ұйымдастыру, азаматтық хал актілері жазбаларына өзгерістер енгізу, қалпына келтіру, күшін жою қағидаларының" 29-тармағына сәйкес (http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1500010764) тіркеуші органға (мысалы, АХАЖ, жергілікті атқарушы орган немесе кент, ауыл әкімдігі және т. б.) жеке өзі не "электрондық үкімет" (egov.kz) веб-порталы арқылы электрондық түрде ("электрондық үкімет" веб-порталы арқылы) өтініш бере отырып, баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасына өзгерістер енгізу қажет. Өтінішті әкесі баланың анасымен бірге әкеледі. Мәлімдемеде әке өзін баланың әкесі деп таниды, ал анасы өзінің өтініш берушісінің әкелігін растайды. Бұл жағдайда ата-ананың тіркелген некеде болуы міндетті емес. Сондай-ақ, өз өтінішінде ата-аналар "азаматтық хал актілерін жазу органдарына жалған мәліметтерді хабарлағаны" үшін әкімшілік жауапкершілік туралы хабардар екендіктерін растайды. Мұндай жауапкершілік ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің "азаматтық хал актілерін жазу қағидаларын бұзу" 491-бабында көзделген және 5 АЕК-ті құрайды.

Өкінішке орай, үйлену жағдайды өзгертпейді. Мәселе мынада, "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" кодексте айтылғандай, оларда "адамның бала асырап ала алмайтын, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдай алмайтын аурулардың болуы" салдарынан трансгендер адамдардың бала асырап алуы Қазақстанда әзірге мүмкін емес болып отыр.

Мәжбүрлі ажырасудан кейін қолдануға болатын ресми деңгейде серіктеспен қарым-қатынасты сақтау үшін нұсқалар бар ма? Қандай да бір сенімхат, келісім-шарт немесе соған ұқсас нәрсе – олар Қазақстанда бар ма?

- Келісімшарттарды (мысалы, өсиеттер, сыйға тарту, жалдау шарттары) тіркеу арқылы мүліктік және басқа да құқықтық қатынастарды рәсімдеуге болады.

Бірге тұру: некеде тұрмайтын серіктестердің қандай құқықтары бар – мүліктік және басқа? Мұндай "азаматтық некені" растау қажет пе?

- Некеде тұрмайтын серіктестердің құқықтарының ішінде серіктестер азаматтық-құқықтық мәмілелер жасау арқылы орнатқысы келетіндер болады — мысалы, "сыйлық" деп аталатын сыйға тарту шартын жасасу, мысалы, жылжымайтын мүлік. Барлығы сыйға тарту шартына құқылы емес.

Сондай-ақ, сіз жалдау шартын жасай аласыз (өмір бойы асырауда ұстау),

өсиет жасауға болады. Сондай-ақ, бір-бірінің мүдделерін білдіру үшін бір-бірінің бас сенімхаттарын жасау ұсынылады (мұндай сенімхаттың шамамен нысаны:), сенімхат 3 жылға дейін немесе егер мерзім көрсетілмесе 1 жылға беріледі.

Нәтижесінде трансгендер адамдардың құқықтары отбасы саласында да бұзылады деп айта аламыз. Ия, балама жолдармен жүруге мүмкіндік бар, бірақ бұл әр адамның қалауы емес. Қазақстан жақын арада адам құқықтары тек артықшылықты топтарға ғана қатысты емес, барлығына да қатысты екенін мойындайды деп үміттенеміз.

Ескертпелер:

*1. Сот баланың мүдделерін ескере отырып, баланы ата-ана құқықтарынан айырмай, ата-аналарынан тартып алу арқылы ата-ана құқықтарын шектеу туралы шешім қабылдай алады. Ата-аналары не олардың біреуі ата-ана құқықтарынан айырылған немесе шектелген баланы орналастыруды баланың тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган жүргізеді.

2. Егер баланы ата-анасымен қалдыру ол үшін қауіпті болса, ата-ана құқықтарын шектеуге жол беріледі:

1)ата-аналарға байланысты емес мән-жайлар (психикасының бұзылуы немесе өзге де созылмалы ауруы, ауыр мән-жайлардың тоғысуы) бойынша;

2) ата-аналардың мінез-құлқы салдарынан, бірақ бұл ретте ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру үшін жеткілікті негіздер анықталмаған жағдайларда жүргізіледі.

Егер ата-аналар өздерінің мінез-құлқын өзгертпесе, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган ата-ана құқықтарын шектеу туралы сот шешім шығарғаннан кейін алты ай өткен соң ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюға міндетті.

** "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 80-баптың 5-тармағы: ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аналарға, егер бұл балаға теріс әсер етпесе, баламен қарым-қатынас жасауға рұқсат етіледі. Ата-аналардың баламен қарым-қатынасына қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның не Қорғаншының немесе қамқоршының, баланың патронат тәрбиешілерінің немесе бала тұратын ұйым әкімшілігінің келісімімен жол беріледі.

*** "азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді, азаматтық хал актілері жазбаларына өзгерістер енгізуді, қалпына келтіруді, жоюды ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы "Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы № 112 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің м. а. 2020 жылғы 28 мамырдағы № 64 бұйрығының 24 тармақшасы – (http://adilet.zan.kz/rus/docs/V2000020757#z15)

**** "адамның бала асырап ала алмайтын, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдай алмайтын аурулардың тізбесін" қараңыз.

2-тармақ: "психикалық аурулар, АХЖ-10 бойынша кодтар F00-F-79, стресспен және соматоформдық бұзылулармен байланысты невротикалықтан басқа, АХЖ-10 бойынша кодтар F-40-F48".